Maria Wittekówna ps. „Pani Maria”, „Mira” (16 VII 1899 – 19 IV 1997), ur. w Trębkach pod Gostyninem. Od 1911 r. należała do uczniowskiej konspiracji w Kijowie. Równolegle z wstąpieniem do szkoły Zofii Żukiewiczowej należała do III Polskiej Drużyny Harcerskiej, ćwicząc się m.in. w pracy wywiadowczej. Jeden z jej raportów wzbudził zainteresowanie w Komendzie Naczelnej – 3 POW Wschód w Kijowie. Następstwem było zaprzysiężenie, na cztery miesiące przed maturą, w marcu 1918 r. Marii Wittekówny jako żołnierza POW, ukończenie kursu wywiadowczego, a następnie szkoły podoficerskiej. Ponieważ wykazywała wybitne zdolności do nauk ścisłych, po maturze dostała się na matematykę na Uniwersytet Kijowski.
Komendantem KN 3 POW, w momencie kiedy zaprzysiężono Wittekównę był Leopold Lis-Kula. W lipcu 1919 r. bolszewicy dokonali pogromu Komendy Okręgu, a pojmani jej członkowie zostali w większości wymordowani. Wittekówna odmówiła przybycia na zebranie Komendy POW, które odbyło się wbrew zasadom konspiracji. Doświadczenie, ostrożność i intuicja uratowały ją od aresztowania. W sierpniu tegoż roku komendę po Wiktorze Czarnockim przejął Jan Mazurkiewicz. Maria Wittekówna objęła wówczas kierownictwo Wydziału Wojskowego i wytrwała na tym stanowisku do grudnia 1919 r.
Z chwilą wkroczenia Wojska Polskiego przeszła do służby w sztabie (wywiad) III, a później VI Armii. W grudniu 1921 odkomenderowano ją do pracy w Ochotniczej Legii Kobiet, która w marcu 1922 r. w skutek cięć budżetowych uległa likwidacji. Wówczas Wittekówna podjęła starania, by na innej płaszczyźnie kontynuować rozpoczętą działalność. W 1928 r. została Komendantką Naczelną Przysposobienia Wojskowego Kobiet. Od 1935 r. pełniła funkcję Naczelnika Wydziału WF i PW Kobiet w powołanym do życia przez Marszałka Piłsudskiego Państwowym Urzędzie Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. W latach 30-tych koordynowała pracę 30-sto tysięcznej rzeszy dziewcząt uczestniczących w obronnych przygotowaniach. Większość z nich zdała swój egzamin we wrześniu 1939 r. i w pracy konspiracyjnej.
Po otrzymaniu awansu na pułkownika 15 IX 1939 r. i zlustrowaniu kobiecego batalionu pomocniczej służby wojskowej we Lwowie Wittekówna wzięła udział w obronie Miasta Zawsze Wiernego. Po jego upadku, przedarła się do Warszawy, gdzie 11 X 1939 r. zameldowała się do służby po rozkazami gen. Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego.
Od 12 X 1939 r. Wittekówna kierowała osobiście głęboko zakonspirowaną komórką KG SZP o kryptonimie „Spółdzielnia”. Zadaniem tej komórki była pomoc w organizowaniu i obsadzie centralnej i terenowej sieci łączności SZP oraz odtworzenie sieci terenowej PWK. O „Spółdzielni” i działalności Marii Wittekówny wiedzieli jedynie gen. Tokarzewski, Janina Karasiówna „Bronka” i płk Antoni Sanojca ps. „Kortum”. W marcu 1940 r. gen. „Grot” utworzył z PSK Wojskową Służbę Kobiet i nadał jej kryptonim literowy „WSK”. W ten sposób podkreślił rangę wojskowej działalności kobiet. Wittekówna została szefem Wojskowej Służby Kobiet w KG ZWZ-AK, a jej mieszkanie u Sióstr Urszulanek przy ul. Gęsiej 1 (obecnie ul. Wiślana 1) aż do upadku Powstania było jednym z głównych ośrodków polskiej konspiracji. W szeregach powstańczych oddziałów znalazły się kobiety z WSK, które do służby liniowej skierowała „Czytelnia”. 23 IX 1944 r. w rozkazie dowódcy AK nr 871/1 podano, ze każda kobieta będąca żołnierzem w służbie czynnej Sił Zbrojnych w Kraju ma prawo do stopnia wojskowego jako żołnierz mężczyzna. Rozkaz ten był wyrazem moralnego uznania zasług kobiet walczących z okupantem.
Po upadku Powstania Maria Wittekówna znalazła się w gronie współtworzących konspirację antysowiecką o kryptonimie „Nie” – „Niepodległość”. W końcu 1945 r. uczestniczyła w odtworzeniu PUWF i PW. Objęła stanowisko kierownika sekcji PW – 2, a następnie szefa Wydziału Kobiecego KG Powszechnej Organizacji „Służba Polsce”. W 1948 r., na fali represji wobec żołnierzy WP i konspiracji, została aresztowana, osądzona i osadzona w więzieniu. Po wyjściu na wolność pracowała jako kioskarka „Ruchu” w Polskim Radio, zdobywając skromne środki na swe utrzymanie.
Od lat 60-tych była czynna w warszawskiej konspiracji niepodległościowej. Nadal skupiała wokół siebie byłe podkomendne PWK i WSK. Utrzymywała łączność z Londynem. W 1970 r. zainicjowała powstanie przy TMH Komisji Historii Kobiet w Walce o Niepodległość, zabezpieczając spuściznę archiwalną po swoich podkomendnych i tworząc Słownik uczestniczek walk o niepodległość polski 1939–1945. Poległe i zmarłe w okresie okupacji niemieckiej (Warszawa 1988). Po wprowadzeniu stanu wojennego pomagała zabezpieczyć Archiwum „Solidarności” Uniwersytetu Warszawskiego. Współtworzyła Rodzinę Legionowo-Peowiacką i Duszpasterstwo Piłsudczyków. W 1988 r. była członkinią Prymasowskiego Komitetu Obchodów 70-lecia Niepodległości. 3 V 1991 r. otrzymała nominację na generała brygady, przez co stała się pierwszą kobietą–generałem Wojska Polskiego. Zmarła 19 IV 1997 r. w mieszkaniu przy klasztorze Sióstr Urszulanek w Warszawie. Pochowana została na Wojskowych Powązkach.
Za działania wojenne 1920, 1939–1945 i Powstania Warszawskiego Maria Wittekówna została odznaczona dwukrotnie Krzyżem Wojennym Orderu VM, za działalność niepodległościową Krzyżem Niepodległości z Mieczami.
Oprac. Anna Eliza Markert
